Mieszkańcy Europy Środkowo-Wschodniej żyją w Skażonych Krajobrazach – jak określił je austriacki dziennikarz Martin Pollack – naznaczonych traumą totalitaryzmów XX wieku. W ciągu zaledwie kilku lat nazistowskie Niemcy i okupowana Europa przekształciły się w krajobraz zinstytucjonalizowanego terroru tworzącego przerażające „krajobrazy obozowe”. W ich poznawaniu zamiast tradycyjnego podejścia historycznego skupimy się na źródłach materialnych, które będą badane przede wszystkim metodami archeologicznymi i bioarcheologicznymi.
Ważność materialności w zrozumieniu represyjnych strategii nazistowskiego totalitaryzmu ma kluczowe znaczenie dla tego projektu. Ponieważ, nazistowski „krajobraz obozowy” jest reprezentowany przez obszary, w których pamięć historyczna, narracje i biografie ofiar przenikają się z materialnymi pozostałościami ich tragedii. Pierwszym celem projektu jest ocena materialnych dowodów dotyczących uwikłania nazistowskiego „krajobrazu obozowego” w produkcję wojenną i logistykę wojskową. Setki obozów nazistowskich były ściśle powiązane z różnymi obiektami przemysłowymi i instalacjami wojskowymi.
W celu zbadania tego represyjnego systemu, opartego na połączeniu kompleksów przemysłowych/wojskowych i obozów oraz ich funkcji przestrzennych, struktur, a także warunków życia i pracy więźniów i robotników przymusowych, wybrano dwa porównawcze „krajobrazy obozowe”: mikroregion miasta Holýšov w zachodnich Czechach z pozostałościami kilku obozów związanych z produkcją amunicji (m.in. podobóz KZ Flossenbürg) oraz obszar Borów Dolnośląskich w zachodniej Polsce, gdzie zachowały się materialne ślady podobozów KZ Gross-Rosen związanych z działaniem ulokowanych tam kompleksów wojskowych.
Drugi cel to odnalezienie grobów niezidentyfikowanych ofiar nazizmu. Badania ustalą, w jaki sposób i gdzie doszło do aktów represji. Dowody antropologiczne i archeologiczne mogą ujawnić przyczynę śmierci, technikę egzekucji, sposoby traktowania ofiar przed śmiercią oraz postępowania z ich ciałami po śmierci. W Borach Dolnośląskich zostaną podjęte poszukiwania grobów więźniów z obozów w Iłowej (pow. żagański) i Trzebieniu (pow. bolesławiecki). Ze względu na brak nienaruszonych grobów ofiar z obozów w Holýšovie, badania skoncentrują się na grobach więźniów, którzy zostali zabici lub zginęli podczas tzw. marszów śmierci w Czechach Zachodnich (powiat tachowski) na początku 1945 roku. Podobne miejsce będzie badane w zachodniej Polsce, w pobliżu wsi Lipna (powiat żarski).
Następnie przeprowadzona zostanie analiza porównawcza materiału dowodowego obejmującego artefakty archeologiczne i dane biologiczne, której wyniki zostaną zsyntetyzowane i zinterpretowane w porównaniu ze źródłami archiwalnymi i relacjami z Europy Środkowowschodniej. Badania będą prowadzone przez multidyscyplinarny zespół archeologów, antropologów biologicznych i historyków z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu oraz Uniwersytetu Zachodnioczeskiego w Pilźnie, którzy współpracują ze sobą od kilku lat. Społeczny wpływ naszej pracy uwidoczni się w odkrywaniu i prezentowaniu zaniedbanej materialności „ciemnego dziedzictwa” XX wieku.
Wagę tego kierunku badań podkreśla fakt, że masowe represje są powszechną praktyką w wielu częściach współczesnego świata, gdzie nadal stosowana jest praca przymusowa i istnieją obozy pracy. Zapewne w przyszłości wielokrotnie zaistnieje potrzeba dochodzenia do wiedzy o nich poprzez badania archeologiczno-antropologiczne. Możemy się do tego przygotować doskonaląc warsztat badawczy i kształcąc kadry naukowe.
Tytuł projektu: Bioarcheologia i archeologia krajobrazów represji Narodowo-Socjalistycznych: Perspektywa Europy Środkowo-Wschodniej
Finansowanie: grant NCN, konkurs OPUS 22, program WEAVE
Okres realizacji: 02.01.2023 – 01.01.2026
Budżet projektu: 2 848 009 PLN
Budżet UPWr (rola): 1 712 850 PLN (Lider)
Kierownik projektu: dr Paweł Konczewski
Wykonawcy (UPWr): dr hab. Barbara Kwiatkowska, prof. UPWr, dr Jacek Szczurowski, prof. UPWr, mgr Katarzyna Biernacka
Partner projektu: Západočeská univerzita v Plzni (ZCU), Katedra Archeologie (https://kar.zcu.cz/)
Kierownik projektu w ZCU: doc. dr hab. Pavel Vařeka
Publikacje naukowe
Veřeka, P. 2024 Preservation and Heritage Protection of the Archaeological Remains of Prison and Forced Labour Camps from the Period of Nazi Occupation and the Communist Era in West Bohemia, Internet Archaeology 66. https://doi.org/10.11141/ia.66.17
Media o projekcie:
https://www.youtube.com/watch?v=sDOPHLyTRqo
https://archeologia.com.pl/bioarcheologia-i-archeologia-krajobrazow-represji/
https://www.facebook.com/TotalitarneDziedzictwo/
https://archeologia.com.pl/totalitarne-dziedzictwo-zapomniane-obozy-w-borach-dolnoslaskich/
Patronat medialny
